سیمای مهدی موعود در آینه شعر فارسی

سیمای مهدی موعود در آینه شعر فارسی

موضوع اصلی این تحقیق دامنه دار، بررسی ابعاد مختلف شعر مهدوی در زبان فارسی است. نگارنده برای اولین بار، موضوعات شعر مهدوی را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و با عبور از مسیرهای ناهموار و خطر خیز آن، به ارائه انواعی از شعر مهدوی در زبان فارسی توفیق یافته است که علی رغم تفاوت‏های موضوعی، ارتباط منطقی خود را حلقه وار با زنجیره شعر مهدوی حفظ کرده‏اند و ضمن ارائه شاهد مثال‏های فراوان برای هر مورد، به کند و کاو “بایدها” و “نبایدهای” مطرح در این نوع از شعر آیینی پرداخته و موارد “امری و الزامی” و “نهیی و پرهیزی” آن را مشخص کرده است.

بدیهی است با در نظر گرفتن ابعاد مختلفی که در شعر مهدوی مطرح است و با عنایت به این که تاکنون، تحقیق بایسته و مستقلی در این موضوع صورت نگرفته و این اثر، اولین تحقیق ذوابعادی است که به بررسی موضوع “مهدویت در شعر فارسی” پرداخته است، حضور کاستی‏ها در این اثر، چندان دور از انتظار نیست. نگارنده با گشودن پنجره‏ای بر روی مشتاقان شعر مهدوی، انگیزه ادامه و تکمیل تحقیقاتی از این دست را در اختیار ارباب شعر و قلم قرار داده است، و در انتظار گام‏های دیگری است که از این پس در مسیر شعر مهدوی برداشته شود.

چون شعر مهدوی از زیر مجموعه ‏های شعر آیینی است، آشنایی با پیشینه شعر آیینی امری کاملاً ضروری است. از این رو، اولین بخش این اثر به کلیاتی درباره شعر آیینی در زبان فارسی اختصاص داده شده و با “سیری گذرا در قلمرو شعر آیینی” به ارائه “نمونه ‏هایی از آثار ارزشی طلایه داران شعر فارسی” توفیق یافته است.بخش زیادی از شعر مهدوی در زبان فارسی با شعر مناقبی در ارتباط بوده و هست، لذا با گلگشتی در آفاق شعر مناقبی -که دومین بخش این کتاب را سامان داده است- به معرّفی “ستایشگران درباری” و “ستایشگران آیینی” پرداخته و ضمن روشن ساختن جنبه‏های “ارزشی” و “ضد ارزشی” شعر مناقبی در زبان فارسی، نمونه‏هایی از هر دو نوع آن را ارائه داده است.

عنوان سومین بخش این اثر، مهدویت در پیشینه شعر فارسی است. به خاطر مرزهای مشترکی که قلمرو شعر مهدوی با شعر مناقبی دارد، موضوع “مهدویت” را در “شعر شاعران درباری” و “شعر شاعران آیینی” به صورت جداگانه، مورد بررسی قرار داده و برای هر مورد، شاهد مثال‏هایی ارائه کرده است.

سیری در گستره شعر مهدوی، عنوان چهارمین بخش این اثر است که موضوعات مطرح در شعر مهدوی را مورد شناسایی و در نهایت، در معرض تقسیم بندی موضوعی قرار داده است و دشوارترین مرحله این تحقیق به شمار می‏رود.

در این بخش از اثر، با انتخاب زیر مجموعه ‏هایی برای موضوعات شعر مهدوی در زبان فارسی، زمینه‏ های بررسی دقیق‏تری فراهم آمده است که دارای سه محور اساسی است:

1 – معرفی مهدی موعود به عنوان تنها مصلح جهانی.

2 – تبیین ابعاد ولایت تکوینی حضرت ولی عصر(عج).

3 – ابعاد رسالت جهانی امام زمان(عج) و باز تاب آن در شعر مهدوی، که خود دارای محورهای مهم موضوعی است، از قبیل: مبارزه بی امان و بنیادی امام عصر(عج)با بیداد و بیدادگران در عرصه جهانی، رویارویی آن منتقم الهی با کفر جهانی، برقراری نظام قسط و عدل اسلامی در گستره جهان، تحقّق جهان شمولی دین مقدّس اسلام توسط امام زمان(عج)، برقراری حکومت جهانی اسلام و احیای ارزش‏های دینی و الهی و بالاخره رسوایی متمهدیان و داعیه داران دروغین مهدویت و خط بطلان کشیدن بر تفکّر مهدویّت نوعی. تمامی این موضوعات -که از دیر باز در شعر مهدوی فارسی، حضور چشمگیری دارند- با ارائه نمونه‏های بارزی از آثار منظوم شاعران آیینی، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و تا آن‏جا که مجال این تحقیق و گنجایی این مقال اجازه داده است، در مورد موضوعات شعر مهدوی، بررسی لازم صورت گرفته است.

“انواع شعر مهدوی در زبان فارسی” عنوان پنجمین بخش این اثر است. در این بخش از دو منظر به شعر مهدوی نگاه شده است:

الف) از نظر درونی و محتوایی.

ب) از نظر بیرونی و ساختاری.

برای شعر مهدوی در زبان فارسی از نظربافت محتوایی و شاکله درونی، زیر مجموعه‏هایی در نظر گرفته‏ایم که شامل: شعر توصیفی، شعر غیبت، شعر انتظار، شعر ظهور، شعر توسلی و شعر دیدار می‏شود و هر کدام به تفاوت مورد، دارای سمت و سوی مشخصی از نظر محتوایی و موضوعی است. مثلاً در شعر غیبت از فلسفه و آثار غیبت امام موعود، اقامه براهین عقلی و نقلی برای تبیین طول عمر امام، کاوشی در پیدایی و ناپیدایی آن وجود لطیف و نازنین -که بیشتر جنبه ذوقی و عاطفی دارد- و بالاخره حالات شیفتگان جمال جمیل مهدوی در زمانه غیبت، سخن به میان آمده، و در شعر ظهور، دو نوع ظهور فردی و ظهور فراگیر آن امام عاشقان، مورد بررسی قرار گرفته و در تمامی این موارد، نمونه‏های بسیاری از اشعار شعرای آیینی پارسی زبان ارائه شده است.
به شعر مهدوی از نظر شاکله بیرونی و بافت ساختاری نیز از سه منظر نگریسته‏ایم که در سه مقوله: “سبک‏های مختلف شعری”، “قالب‏های مختلف شعری” و “اوزان عروضی” مورد بررسی و تقسیم بندی قرار گرفته و در هر مقوله -که دارای زیر مجموعه‏های بسیاری است- نمونه‏هایی از شعر مهدوی، زینت بخش اوراق این دفتر شده است.
در این بخش از کتاب، به “جایگاه اماکن مقدّس و ادعیه مأثور در شعر مهدوی” نیز توجه شده و در حدّ گنجایی مقال به آن پرداخته ‏ایم.
ششمین بخش این اثر به “بایدها و نبایدهای شعر مهدوی” اختصاص داده شده است. “بایدهای شعر مهدوی”، مجموعه عوامل و معیارهایی هستند که رعایت آن‏ها برای یک شاعر موفق آیینی، الزامی است و جنبه امری دارد، و در “نبایدهای شعر مهدوی”، سخن از مطالبی به میان می‏آید که جنبه پرهیزی دارند و در واقع، خطوط قرمز و مناطق ممنوع را در گستره شعر مهدوی مشخص می‏کنند و هیچ یک از شهروندان شعر آیینی اجازه ورود در آن محدوده را ندارند، خصوصاً شهروندان شعر مهدوی که باید از حضور در این حیطه جدّاً بپرهیزند تا شاکله معنوی و محتوایی شعر مهدوی آسیب نبیند. رعایت همین “بایدها” و “نبایدها” است که شعر مهدوی معاصر را به کیان و تشخّصی که بایسته و شایسته اوست خواهد رساند.