جمکرانیه 3

مرحوم حاجي نوري – علي الله مقامه – در كتابهاي «النجم الثاقب» (1) و «جنة المأوي» و «كلمة طيبه» و نيز مرحوم حاجي ميرزا محمد تقي ارباب قمي (2) و ديگران (3) حديث تأسيس مسجد جمكران قم را از ترجمه كتاب «تاريخ قم»(4) به نقل از كتاب «مونس الحزين» محمد بن بابويه (شيخ صدوق) روايت كرده اند ولي مرحوم ارباب آن را بدون ذكر مأخذ بيان داشته است.
اين حديث، مشتمل بر مكاشفه «حسن بن مثله جمكراني» و حاوي ملاقات وي با امام زمان(عج) در سال 293 هجري (5) است. در اين ملاقات امام عليه السلام وي را مأمور مي‌كند كه با عالم برجسته آن زمان قم «سيد ابوالحسن رضا» تماس بگيرد و او را از جريان ملاقات به نحوي كه در كتاب‌ها مسطور است – با خبر كند و با هماهنگي يكديگر مسجد جمكران را تأسيس نمايند. وجود مقدس امام زمان(عج) ترغيب به خواندن دو ركعت نماز تحيّت مسجد و دو ركعت ديگر به عنوان نماز امام زمان(عج) – به كيفيت معروف – نموده است.
چون هدف اين مقاله بيان اعمال مسجد و گزارش تفصيلي ملاقات نيست، از تطويل كلام در اين جهت خودداري مي‌شود و مشتاقان گزارش تفصيلي را به كتابهاي فوق الذكر احاله مي‌دهم.
آنچه در اين مقاله دنبال مي‌شود، بررسي وجود خارجي كتاب «مونس الحزين» است. قبل از آنكه وارد بحث اصلي شوم، لازم به ذكر است كه در كتاب «انوار المشعشعين» حديث ديگري توسط كتاب «خلاصة البلدان» از ترجمه «تاريخ قم» به نقل از مونس الحزين» آمده است. و آن حديث است كه فرزند يماني (حذيفه بن يمان) از اميرالمؤمنين عليه السلام درباره ظهور حضرت مهدي(عج) از مسجد جمكران روايت كرده است. آن خبر مشتمل بر اموري است كه از اخبار غيبيه است و فعلاَ در صدد بيان آن نيستيم.
بعضي از نويسندگان و گويندگان اشكالاتي بر اين دو حديث وارد كرده‌اند كه عمده آن اشكال‌ها عبارت است از:
الف. در ترجمه «تاريخ قم» كه !نج باب آن موجود است، اثري از اين دو روايت نيست.
ب. در فهرست كتابهاي مرحوم صدوق، كتاب «مونس الحزين» مذكور نيست.
ج. اين گونه احاديث اگر به دست مرحوم صدوق رسيده باشد، طبعاَ مي‌بايست در كتاب «كمال الدين» كه مربوط به زندگي حضرت مهدي(عج) است، مذكور مي‌شد، در حالي كه در اين كتاب چنين مطلبي به ميان نيامده است.
اين اشكالها و نظاير آن موجب مي‌شود كه هم كتاب «مونس الحزين» مشكوك الوجود گردد و هم دو حديث مورد اشاره مجعول و ساختگي تلقي گردد.
در اين مقاله، سعي شده به دور از تعصب و احساسات به اين اشكالات پاسخ داده شود.
در مورد اشكال اول، قبول داريم كه در بخش موجود ترجمه «تاريخ قم» اثري از اين دو حديث نيست، ولي امكان دارد در قسمتهاي ديگر كه مفقود شده، مندرج باشد و مرحوم حاجي نوري و يا مشايخ ايشان به آن دست نيافته باشند.
علامه مجلسي هم، آن معجزه را از كتاب «المناقب» روايت كرده و هيچ ايرادي بر انتساب اين كتاب به فتال نيشابوري وارد ننموده است.(7) قبل از مرحوم مجلسي نيز صاحب كتاب «تسلية المجالس» آن را از «مونس الحزين» فتّال بدون ايراد اشكال بازگو نموده است.(8)
نتيجه بحث تا اينجا اين است كه به نقل از ابن شهر آشوب كه از تلامذه محمد فتّال نيشابوري است وجود كتاب «مونس الحزين» و انتساب آن به «فتّال» امري مسلّم و غيرقابل انكار است. بنابراين، تشكيك در واقعيت خارجي اين كتاب بي‌مورد خواهد بود.
اينك نوبت به اين سؤال مي‌رسد كه چگونه در «تاريخ قم» اين كتاب به مرحوم صدوق نسبت داده شده است، در حالي كه نويسنده متن عربي تاريخ قم از معاصرين صدوق محسوب مي‌شود؟
به نظر نگارنده، به مناسبت محتواي دو خبر مذكور با كتاب تاريخ قمو بعد از تخليط، چون محمد فتّال دو قرن متأخر از نويسنده تاريخ قم بوده است، به ناچار محمد فتّال به محمد بن بابويه تبديل گرديده است و به مرور ايام به نسخ ديگر سرايت يافته و در نتيجه، به صورت متن تاريخ قم درآمده است.
آن چه ادعاي نگارنده را به ذهن نزديك مي‌كند، وجود اشتباه و نظاير آن است كه به ذكر چند مورد بسنده مي‌شود:
1. در رابطه با صلاة استخارة ذات الرقاع، در كتاب «المقنعة» شيخ مفيد چنين آمده است:
از امام صادق عليه السلام روايت شده است: هرگاه خواستي براي انجام كاري استخاره نمايي، شش قطعه (كاغذ و نظير آن) را بردار و بر روي سه قطعه آن بنويس: بسم الله الرحمن الرحيم، خيرة من الله العزيز الحكيم لفلان (صاحب استخاره با ذكر نام او و نام مادرش)، لا تفعل» و بر روي سه قطعه ديگر بنويس «بسم الله الرحمن الرحيم، خيرة من الله العزيز الحكيم لفلان بن فلان أفعل» سپس دو ركعت نماز بخوان و بعد از نماز به سجده رفته و صد مرتبه بگو: «استخير الله خيرة في عافية» و بعد بنشين و بگو:
«اللهم خير لي و اختر لي في جميع اموري في يسر منك و عافية»
سپس رقعه ها را بر هم زن و يكي را پس از ديگري بردار، اگر سه قطعه به طور پيوسته نهي بود، انجام نده و اگر هر سه امر بود، انجام بده و اگر يكي امر و ديگري نهي بود، پنج رقعه را خارك كن، آن گاه هر كدام از امر و نهي بيشتر بود طبق آن رفتار كن.
دنباله حديث چنين آمده است: «هذه الرواية شاذة ليست كالذي تقدّم».(9)
مرحوم علامه مجلسي بعد از نقل كلام «المقنعة» چنين فرموده است:
«سيد بن طاووس گفته است: نزد من نسخه‌اي كهن از كتاب «المقنعة» هست كه تاريخ كتابت آن مربوط به زمان مرحوم مفيد است. در آن نسخه، جمله اخير «هذه الرواية شاذة» نيست، شايد اين جمله را ديگري در حاشيه كتاب نوشته است. و بعداَ در اثر اشتباه نويسندگان به متن كتاب راه يافته باشد».(10)
2. در كتاب «النجم الثاقب» مرحوم حاجي نوري درباره نماز امام زمان عليه السلام، نمازي را با كيفيت خاص از كتاب «دعوات راوندي» روايت كرده است. در اين كتاب «دعوات» به سيد فضل الله راوندي منسوب شده است(11) د رحالي كه به صراحت كلام حاجي نوري در «مستدرك الوسائل»(12) و ديگران (13) كتاب دعوات از مؤلفات «قطب الدين راوندي» است. به نظر مي‌رسد، اين اشتباه نيز از حاشيه به متن راه يافته است و ربطي به حاجي نوري ندارد.
شگفت اين كه مرحوم «حاج آقا بزرگ تهراني» با آن همه مهارت و احاطه بر كتابهاي علماي اماميه، در كتاب بي‌نظير «الذريعه» تنها نام يك كتاب به نام «مونس الحزين» را ذكر نموده و آن را به نقل از كتاب «تاريخ قم» به صدوق نسبت داده(14) و به كلام ابن شهر آشوب برخورد نكرده است.
3. يكي ديگر از اين اشتباهات، اشتباهي است كه در زمان حاضر پديد آمده است و آن انتساب مطالب كتاب «جنة المأوي» حاجي نوري، به «بحار الانوار» علامه مجلسي است و سرّ آن، ضميمه نمودن كتاب «جنة المأوي» به مجلد 53 «بحار الانوار» است.(15)