اخلاق ربانی: توکل

از نظر علمای اخلاق و اهل معرفت، توکل از سخت‌ترین و مشکل‌ترین منازل در سطح عامۀ مردم است، البتّه این منزل و جایگاه در سیر الی الله، سبک‌ترین راه‌ها برای خواص عباد است. توکّل غالباً در ارتباط با اعمال مطرح است و آنچه باعث عدم توکّل انسان به خدا یا ضعف توکّل او می‌شود، این تصوّر غلط است که غیر خدا می‌تواند به او نفع برساند و لذا به مخلوق امیدوار شده و امیدش به خدا گسسته یا کاهش می‌یابد.

این خصلت بر چهار پایه استوار است؛ پایۀ اوّل، ایمان و اعتقاد موکّل بر علم و آگاهی وکیل بر نیازهای او است. پایۀ دوّم علم موکل بر قدرت وکیل برای عملی کردن خواسته های او است. پایۀ سوّم، ایمان و اعتقاد به عدم بخل وکیل است. پایۀ چهارم، علم بر مهربانی، محبت و رحمت وکیل است.

با منتفی شدن هر یک از این امور چهارگانه، اصل وکالت هم منتفی خواهد بود. اما در توکّل به خدا یک مادّۀ پنجمی نیز نیاز است و آن اختصاص این امور چهارگانه به خداوند است، در حقیقت تنها اوست که مصلحت بنده را می‌داند، اوست که توانا است، اوست که بخل در او راه ندارد و اوست که نسبت به بنده محبّت و شفقت دارد.

با توجه به معنای توکل این سؤال مطرح می‌شود که آیا کوشش و سعی انسان و تدبیر او در امور و توسّل به اسباب مادّی و معنوی مثل دعا با توکّل منافات دارد؟ در بررسی منابع اسلامی چنین برداشتی از موضوع توکّل کاملاً منتفی است؛ بلکه خداوند بنده‌ای را که برای امور خود تلاش و تدبیر می‌کند دوست دارد. مهم این است که بنده باید بداند که بدون فعّالیت و تلاش نتیجه‌ای عایدش نخواهد شد؛ اما این تلاش نباید تکیه‌گاه او باشد، بنده تلاش می‌کند و خدا هم به تلاش او اثر می‌دهد.