مهم‌ترین ملاک تشکیل خانواده
برای انتخاب همسر باید ملاک‌هایی را در نظر گرفت تا بهترین آرامش‌بخش در دنیا انتخاب شود. در آیات قرآن کریم بهترین ملاك همسر «ایمان» بیان شده است: «و آن‌ها که توانایی ازدواج با زنان (آزاد) پاکدامن با ایمان ندارند، می‌توانند با زنان پاکدامن از بردگان با ایمانی که در اختیار دارند ازدواج کنند»(سوره نساء، آیه 25). این آیه بیانگر آن است كه كنیز بهتر از آزاده غیرمؤمن است. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «زیبایی زن را بر دینداری او ترجیح مده!» (کنزالعمال، ج16، ص30)
تأثیر ایمان زوجین بر یکدیگر به حدی است که اگر پیوند انسان‌ها در مجموعه خانواده، پیوندی ایمانی باشد، به این جهان محدود نخواهد بود و در جهان باقی و بهشت سرمدی نیز ادامه خواهد یافت و افراد یک خانواده ایمانی در بهشت نیز می‌توانند در کنار هم باشند. چنانچه در آیات قرآن به آن اشاره شده است: «همان كسان كه به آیات ما ایمان آوردند و تسلیم بودند، (به آنها خطاب می‌شود) شما و همسرانتان در نهایت شادمان وارد بهشت شوید.» (سوره زخرف، آیه69-70)

از نظر اسلام، خانواده نهادی مقدس است که آثار آن فقط در فراهم كردن نیازهای اقتصادی خلاصه نمی‌شود؛ بلکه وظیفه اساسی آن، مراقبت از فرزندان، نظام‌بخشی به رفتار غریزی جوانان و نوجوانان و تأمین نیازهای فرهنگی و اجتماعی آن‌ها است. با توجه به آیات الهی، اگر گفته شود که هدایت و ضلالت افراد، مرهون هدایت‌ها و گمراهی‌های خانوادگی است، سخن به گزاف گفته نشده است! بنابراین، خانواده بر سلامتی تک‌تک اعضای خود نقش مستقیم دارد و اگر خانواده‌ای از نظر اخلاقی سلامت باشد، به مراتب اعضایی سالم در آن رشد می‌کنند.

یکی از آثار اخلاق خانوادگی، اشباع غریزه جنسی زن و مرد در خانواده است که زمینه گناه شهوت‌انگیز را از میان می‌برد. به همین دلیل، در قرآن زنی که ازدواج کرده به «محصنه» تعبیر شده است؛ زیرا در حصن و حریم است و از دسترسی دیگران منع می‌شود. در نتیجه، شوهر نقش حفاظت از عفت زن را به عهده می‌گیرد كه غیرت یکی از مهم‌ترین عوامل حفظ عفت به شمار می‌آید: «قدر الرجل على قدر همته … و عفته على قدر غيرته ارزش مرد به اندازه «همت او و عفتش به اندازه غیرت اوست» (نهج البلاغه، حکمت 44) و در جایی دیگر بیان می‌كند كه غیرت مرد از ایمانش ناشی می‌شود.

امام علی(ع) نمونه الگوی عملی در همه زمینه‌های اسلامی به خصوص فرماندار قناعت بودند، چنان که در نامه‌ای به «عثمان بن حنیف انصاری» فرماندار بصره که دعوت ثروتمندان بصره را قبول و در مهمانی‌ای شرکت کرده بود که فقط ثروتمندان حضور داشتند و حضور نیازمندان ممنوع بود، می‌فرماید: «آگاه باش امام شما از دنیایش به دو جامه کهنه و از غذاها به دو قرص نان اکتفا کرده و شما باید به امام خود اقتدا کنید. اگرچه شما توانایی چنین کاری را ندارید؛ اما با ورع، تلاش و پیمودن راه صحیح امام را یاری دهید.» (نهج البلاغه، نامه45)
بنابراین، وقتی افراد یک خانواده صرفه‌جویی كنند، می‌دانند كه از نعمت‌های خدادادی چگونه بهره بگیرند تا در زندگی میانه‌رو شوند. چنین خانواده‌هایی می‌دانند نعمت‌ها برای همه آفریده شده‌اند و فقط برای آنها نیست كه هر گونه بخواهند مصرف کنند؛ در نتیجه، از اسراف و تجمل‌گرایی دوری می‌کنند.

از جمله ویژگی‌های احسان و انفاق می‌توان موارد ذیل را برشمرد:
الف. اعتدال در احسان کردن
انفاق و احسان کردن باید در حد اعتدال باشد: «بخشنده باش، نه با تبذیر و اندازه نگه دار و بر خود سخت مگیر!» (نهج البلاغه، حکمت 33) ولی انسان نباید از بخشش کم نیز حیا کند؛ زیرا محروم كردن از آن هم کمتر است: «از بخشیدن اندك شرم مدار كه محروم كردن اندک‌تر از آن است.» (نهج البلاغه، حکمت 67)
ب. بدون منّت
مسلمان در احسان خود نباید منت بگذارد، چنان که امام علی(ع) به مالک اشتر می‌فرماید: «مبادا هرگز با خدمت‌هایی که انجام دادی، بر مردم منّت گذاری که منّت نهادن، پاداش نیکوکاری را از بین می‌برد.» (نهج البلاغه، نامه 53)
ج. مخفیانه
انفاقی ارزشمندتر است که به طور مخفیانه داده شود، چنان که از محمد بن حنفیه روایت شده: پدرم علی(ع) شبانگاه، قنبر را صدا می‌زد و آرد و خرما بر دوشش می‌نهاد و به درِ خانه‌هایی می‌رفت که می‌شناخت و هیچ کس از آن خبردار نمی‌شد. به وی گفتم: پدرم! چرا این اموال را در طول روز (علنی( به آنان نمی‌دهی؟ فرمود: پسرم! صدقه مخفی، خشم پروردگار را خاموش می‌کند. (مناقب آل أبی طالب(ع)، ج 2، ص 69)

اگر بین اعضای خانواده بی‌احترامی رواج داشته باشد، در اعضای آن خانواده احساس حقارت به وجود می‌آید و این امر، زمینه‌ساز موانعی بر سر راه کمال انسان‌ها می‌شود. امام علی(ع) می‌فرماید: «انسانی که حقارت نفس پیدا کرده است، دیگر انتظار خیر از او نمی‌رود. کسانی که نفسشان پست و خوار است، به خیرشان امیدی نداشته باش».
خودبینی، خودخواهی و تکبر معلول حقارت نفس و سرآغاز تباهی‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی است. امام صادق؟ع؟ می‌فرمایند: «هیچ کس به خوی تکبر مبتلا نمی‌شود، مگر به سبب خواری و ذلتی که در درون خود احساس می‌کند».

اصلاح فیمابین
در زندگی اجتماعی اختلاف و کدورت بین افراد، امری اجتناب‌ناپذیر است؛ اما باقی ماندن کدورت کاری ناپسند است. علاوه بر افرادی که با هم کدورت و کینه دارند، دیگران نیز موظف هستند که رفاقت و دوستی دوباره را جایگزین کینه كنند و به کدورت بین دو برادر مسلمان خود خاتمه دهند. وجود این امر در میان اعضای خانواده به حدی اهمیت دارد که امام على؟ع؟ به فرزندانشان به عنوان وصیت سفارش می‌فرماید: « شما را و تمام فرزندان و خاندانم را و كسانی را كه این وصیت به آن‌ها می‌رسد، به ترس از خدا، نظم در امور و اصلاح بین خود سفارش مى كنم؛ زیرا كه از جد شما رسول الله(ص) شنیدم كه مى‌فرمود: اصلاح بین مردم از نماز و روزه یك سال بهتر است.» (نهج‌البلاغه، نامه 47)

امام علی(ع) آن قدر به مسئله تذکر و امر به معروف به عنوان وظیفه اخلاقی اهمیت می‌داد که مراحل امر به معروف و نهی از منکر را در سخنان خود بیان كرد. (نهج‌البلاغه، حکمت 373 – 374)
بنابراین، این عامل اخلاقی آن قدر اهمیت دارد که حضرت در وصیت‌نامه خود به حسنین(ع) عاقبت ترک این مسئله اخلاقی مهم را متذکر شده و یادآور می‌شود كه اگر امر به معروف و نهی از منکر رها شود، بدکاران بر شما حکومت می‌کنند و هر چه دعا کنید، به اجابت نمی‌رسد.

حسن خلق در فرهنگ اسلام از رحمت الهی ریشه می‌گیرد که خدای متعال خطاب به پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «به سبب رحمت خداست كه تو با آنها این چنین خوش‌خوى و مهربان هستى. اگر تندخو و سخت‌دل بودى، از گرد تو پراكنده مى‌شدند.» (آل عمران، آیه 159)
خو شخویی، نه تنها سبب نشاط زندگی فردی و اجتماعی و آبادانی دیار و فزونی روزی و محبوبیت است؛ بلکه سبب سنگینی ترازوی عمل در روز قیامت و آسان شدن حساب انسان نیز می‌شود.
اخلاق نیکو و خوش‌خلقی در خانواده چنان اهمیت دارد که دین اسلام تحکیم بنیان خانواده را بر ایمان و اخلاق می‌داند.

اسلام به موضوع مشاوره اهمیت خاصی داده است. مشورت کردن، تأثیر بسزایی در رشد اخلاقی انسان‌ها دارد که خداوند متعال در قرآن کریم به آن توصیه فرموده: «و در كارها با آنها مشورت كن.» (آل عمران، آیه 159) اصولا مردمی كه كارهاى مهم خود را با مشورت و صلاح‌اندیشی یكدیگر انجام می‌دهند، كمتر گرفتار لغزش مى‌شوند.
مهم‌ترین عاملی که سبب تفاهم و همکاری اعضای خانواده می‌شود، روحیه مشورت در خانواده است که در عین ایجاد خانواده‌ای مستحکم و صمیمی، بهترین محافظ در برابر مشکلات و موانع زندگی نیز است.

امام علی(ع) در سخنی به مالک اشتر توصیه می کند که از عیب‌جویان دوری گزیند:
وَلْيَکُنْ أَبْعَدَ رَعِيَّتِکَ مِنْکَ، وَأَشْنَأَهُمْ عِنْدَکَ، أَطْلَبُهُمْ لِمَعَائِبِ النَّاسِ فَإِنَّ فِي النَّاسِ عُيُوباً، الْوَالِي أَحَقُّ مَنْ سَتَرَهَا، فَلاَ تَکْشِفَنَّ عَمَّا غَابَ عَنْکَ مِنْهَا، فَإِنَّمَا عَلَيْکَ تَطْهِيرُ مَا ظَهَرَ لَکَ، وَاللهُ يَحْکُمُ عَلَى مَا غَابَ عَنْکَ (نهج البلاغه، نامه 53)
باید آن‌ها که نسبت به رعیت عیب‌جوترند، از تو دورتر و نزد تو مبغوض‌تر باشند؛ زیرا مردم عیوبی دارند که والی در پوشاندن آن عیوب از همه سزاوارتر است. درصدد مباش که عیب پنهانی آن‌ها را به دست آوری؛ بلکه وظیفه تو آن است که آنچه برایت ظاهر گشته، اصلاح کنی و آنچه از تو مخفی است، خدا دربارۀ آن حکم کند.

مودت محبتی است که اثرش در مقام عمل ظاهر می‌شود و رحمت، نوعی تأثیر نفسانی است که از مشاهده محرومیت محرومی که کمالی را ندارد و محتاج به رفع نقص است، در دل پدید می‌آید و صاحبدلان را وادار می‌کند که طرف مقابل را از محرومیت نجات دهند.
پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید: «بهترین زنان شما، زنانی هستند که عشق و محبت داشته باشند» (بحارالأنوار، ج 103 ، ص 235) و در مورد مردها می‌فرماید: «هر کس از دوستان ما باشد، به همسرش بیشتر اظهار محبت می‌کند.» (بحارالأنوار، ج 103 ، ص 223-228) در نتیجه هر چه ایمان انسان کامل‌تر باشد، بیشتر به همسرش محبت می‌کند.

طبق کلام امام علی(ع) از مصادیق حسن معاشرت با همسر این است که نسبت به او با مزاح و روی خوش برخورد شود و با سعی و کوشش زمینه درک متقابل را فراهم كند. به خصوص مرد، اعتدال در غیرت را رعایت کند و در هنگام نافرمانی زن، با تلطف و مهربانی با او مدارا کند.

دستورات اسلامی جهاد زن را نیکو شوهرداری می‌داند: «جِهَادُ اَلْمَرْأَةِ حُسْنُ اَلتَّبَعُّلِ؛ جهاد زن، نیکو شوهرداری است.» نیکو شوهرداری مصادیقی دارد، از جمله: حسن معاشرت با شوهر، حفظ مال و آبروی او، اطاعت از دستورهای وی و ترک رشک بردن به او است (رشک بردن دروازه طلاق است). به طور کلی، «حُسنُ التَّبعُّل» بر برخی از اسرار عبادت اشاره دارد، از جمله: اسرار شوهرداری، خوش‌رفتاری با شوهر و فرمان‌برداری از او در راستای اطاعت خدا و این عمل باعث در هم شکستن نفس اماره زن و تسلیم او در راه خدا است.