گزارش ناخوانده از سرانجام یک مسیر

انتشار این کتاب در شرایطی است که با وجود سابقه سی و چند ساله تحریم های کشورمان، تا کنون پژوهشی جامع پیرامون ساختار و تأثیرات عملی تحریم ها در حوزه های مختلف اقتصادی منتشر نشده بود. همچنین با وجود گذشت حدود یک سال و نیم از انعقاد توافق ژنو، هیچ گزارش مستندی از میزان تحقق تعهدات طرف مقابل و تأثیر این توافق در کاهش تحریم ها –یعنی در موضوعی که هدف اصلی ایران از ورود به مذاکرات است- وجود نداشت. این کتاب به چه مباحثی می پردازد؟ بخش اول این کتاب که شامل 9 فصل است، به ساختار تحریم های اقتصادی کشورمان در حوزه های اصلی، یعنی حوزه های مالی-بانکی، نفتی، کالاهای اساسی، پتروشیمی، خودروسازی، هواپیمایی، کشتیرانی، و فلزات گران بها پرداخته، و در هر حوزه، علاوه بر احصاء و دسته بندی قوانین تحریمیِ مختلفِ اعمال شده، سابقه، اهمیت، و تأثیرات عملی آنها را مورد بررسی قرار داده، و برخی راهکارهای فعالین اقتصادی و مسئولین حوزه مربوطه برای بی اثر نمودن آن تحریم ها را ذکر نموده است. همچنین در هر یک از حوزه های تحریمی مذکور، تعهدی که در توافق ژنو از طرف گروه 1 5 به کشورمان داده شده بود و میزان فایده واقعی آن، با بررسی مسائل زیر، مورد واکاوی موشکافانه قرار گرفته است: – معنا، محدوده و اهمیت دقیق تعهد ذکر شده در متن توافق و نسبت آن با تحریم های اصلی آن حوزه – توافقات صورت گرفته پیرامون جزئیات و نحوه اجرای آن تعهد (با استفاده از اسناد مختلف مربوط به توافق ژنو و مذاکرات اجرایی پس از آن) – وقایع و اقدامات عملی صورت گرفته بعد از اجرای توافق، و میزان عملی شدن تعهدات 1 5 – میزان تغییر واقعی در وضعیت تحریم های آن حوزه، نسبت به قبل از توافق ژنو – اظهارات دست اندرکاران آن حوزه اقتصادی پیرامون میزان فایده عملی امتیاز دریافت شده از 1 5 – موانع موجود بر سر راه مفید واقع شدن امتیاز دریافتی کشور از 1 5 در آن حوزه، و طراحی های قانونی و اجرایی گسترده طرف مقابل در این زمینه در بخش دوم کتاب، نقشه تحریم های صورت گرفته علیه کشورمان از ابتدای انقلاب تا کنون تبیین گردیده است. این بخش ابتدا در سه فصل، به قوانین تحریمی وضع شده علیه کشورمان توسط آمریکا، اتحادیه اروپا و شورای امنیت می پردازد. اهداف، مفاد، سیر تاریخی، ویژگی ها، علل وضع، میزان اهمیت، و شرایط لغو این تحریم ها، و ارتباط این سه مجموعه تحریم با یکدیگر، در این سه فصل مرور شده اند. فصل چهارم از بخش دوم کتاب، این موضوع را مورد واکاوی قرار می دهد که کدام یک از تحریم های مذکور، «مرتبط با هسته ای» هستند و در صورت انجام توافق نهایی احتمال برداشته شدن آن ها وجود دارد. در واقع بخش دوم کتاب، تمرکزی حقوقی بر قوانین تحریم صورت گرفته است، تا مکمل بخش اول کتاب باشد که تمرکزی اقتصادی بر وضعیت تحریم ها در صحنه عمل دارد. بخش آخر کتاب نیز حاوی پنج ضمیمه است. این ضمائم عبارت اند از: «جدول اسناد رسمی منتشر شده توافق ژنو»، «ترجمه رسمی وزارت خارجه از برنامه مشترک اقدام، به همراه اشکالات آن»، «فهرست تعهدات ایران در توافق ژنو و وضعیت اجرای آنها»، «جدول تطبیقی مرکز تحقیقات کنگره آمریکا از تحریم های ایران»، «تبلیغات گسترده روزنامه های کشور پیرامون رفع تحریم ها با توافق ژنو». این کتاب چگونه تهیه شده است؟ این کتاب با پژوهشِ گروهی گسترده در حوزه تحریم ها و واقعیات سیاسی و اقتصادی پیرامون آن ها تهیه و تنظیم شده، و در این پژوهش ها، به تناسب نیازهای موجود در بخش های مختلف، از منابع گوناگونی استفاده گردیده است؛ به طوری که در هر یک از 13 فصل اصلی کتاب، به طور میانگین بیش از 130 سند مورد استفاده و استناد قرار گرفته است. در تهیه این کتاب، تلاش زیادی شده که مطالب تا جای ممکن موجز و فشرده نوشته شوند، و با وجود تعداد بالای اسناد و منابع استفاده شده در هر فصل، با انتخاب بخش های کوچک و مهم آنها، مطالب به صورت «خلاصه گزارش» تهیه گردند، و تا جای ممکن حجم هر گزارش کاهش یابد. منابعی که در پژوهش های این کتاب مورد استفاده قرار گرفته اند، در یک دسته بندی کلی عبارت اند از: پژوهش های منتشر شده پیرامون تحریم های ایران توسط اندیشکده های معتبر جهانی، اسناد رسمی منتشر شده در ارتباط با تحریم ها و توافقات پیرامون آنها، اظهارات و مواضع رسمی مسئولین داخلی و خارجی، آمارها و اطلاعات رسمی منتشر شده توسط سازمان ها و نهادهای داخلی و خارجی، گزارش های تحلیلی پایگاه های تخصصی داخلی و خارجی حوزه های مختلف اقتصادی، گزارش های مالی بنگاه های بزرگ اقتصادی جهان، اخبار انعکاس نیافته در کشور و گزارش های تحلیلی رسانه های معتبر خارجی، مطالب منتشر شده توسط وکلا و موسسات حقوقی فعال در حوزه تحریم ها، و اطلاعات به دست آمده از فعالین اقتصادی در حوزه های مختلف و دست اندرکاران درگیر با تحریم ها در صحنه عمل. متن کامل تمامی اسناد و منابع استفاده شده در فصل های مختلف کتاب (که مجموعاً بالغ بر 1350 سند و منبع مختلف می شوند) در وب سایت این کتاب به نشانی www.gozaresh-nakhande.ir قرار خواهد گرفت. چرا باید این کتاب را خواند؟ این کتاب هرچند به بررسی وضعیت فعلی تحریم ها و کارنامه توافق ژنو در رفع تحریم ها پرداخته است، اما ادعای روشن کردن سرنوشت این مسیر در آینده را دارد؛ این ادعا از آن روست که از نظر مولفین کتاب، تداوم این مسیر در حال و آینده، با همان جزئیات تعیین کننده و قواعد و روال های قبل صورت می پذیرد، و در واقع توافق ژنو را می توان «مدل واقعی» توافقات احتمالی آینده (با همان ادعاها، با همان مشکلات اجرایی، و با همان سرنوشت) دانست. خواننده با مطالعه این کتاب و همراه شدن با داستان پرماجرای تحریم ها، به صورت تدریجی، نسبت به واقعیات موجود پیرامون تحریم ها و تحریم کنندگان، مذاکرات و توافقات، و مشکلات و راه حل ها، درکی عمیق پیدا می کند. شناخت دقیق طراحی های پیچیده ای که متن امتیازات را به گونه ای تنظیم می کنند که نتوانند فایده عملی داشته باشند، جزئیات و قیودی که در مذاکرات اجرایی اضافه می شوند و همان امتیازات اندک اخذ شده را نیز خنثی می کنند، نظام چندلایه و زنجیره ای تحریم ها که رفع برخی تحریم ها بدون رفع برخی تحریم های دیگر را بی فایده می کند، فشارهای سیاسی که به مسائل حقوقی سایه می افکنند و توافقات را در عمل بی اثر می کنند، و دیگر روال هایی که در آینده نیز تکرارشدنی اند، نگاه خواننده نسبت به مذاکرات برای رفع تحریم را وسعت بخشیده، و فضای آینده را برای او روشن تر می سازد.