سینمای دفاع مقدس نگاهی از برون

در سینمای گلخانه ای دهه شصت، برای سیاست گذاران سینمایی، گونه دفاع مقدس یکی از مهم ترین گونه های فیلم سازی در ایران محسوب می شد. هرچند بدنه سینمای ایران با توجه به توفیق تجاری فیلم های خانوادگی، به ساخت ملودرام هایی مبتنی بر اختلافات زوج ها یا عروس و مادر شوهر و نظایر این گرایش داشتند؛ اما در کنار آن فیلم ها، جنگ به عنوان واقعیتی اجتماعی که جامعه با آن درگیر بود، حجم قابل ذکری از تولیدات را به خود اختصاص می داد. به خصوص اینکه در سینمای دهه شصت که بسیاری از فاکتورهای تماشاگرپسند پیشین از فیلم ها رخت بربسته بود، جنگ می توانست به بستری بدل شود برای قهرمان پردازی، خلق هیجان از طریق مایه های اکشن برای جذب مخاطب به گیشه. از این منظر کسب جایگاه پرفروش ترین فیلم تاریخ سینمای ایران تا میانه دهه شصت توسط فیلم عقاب ها ساخته ساموئل خاچیکیان که به شیوه خود به سینمای جنگ تعلق داشت، بی تأثیر نبود. در این ایام جنگ هنوز جریان داشت و جامعه ایرانی برای جذب نیروی روانی و افزایش روحیه داخلی نیازمند ساخت فیلم هایی با فاکتورهای حماسی و قهرمان پروانه بود، اما نه از نوع کپی برداری شده از روی فیلم های اکشن هالیوودی.

در اواخر دهه شصت با پایان جنگ پرداختن به سینمای دفاع مقدس ابتدا شکل تازه ای گرفت و پرداختن به پشت جبهه رفته رفته جای نمایش آثار حماسی که اغلب در خط مقدم نبرد با دشمن می گذشتند را گرفت. از اوایل دهه هفتاد با آشکار شدن نشانه های بازمانده از جنگ، پرداختن به تبعات جنگ بر جامعه که اغلب با مضامین تلخ و ضد جنگ همراه بود خودنمایی کرد. این نوع رویکرد به جنگ با توجه به حساسیت های موجود به آن و اهمیت بحث، واکنش هایی را نیز به دنبال داشت.

در سالهای اخیر و با نزدیک شدن به دهه نود، سینمای جنگ دچار رکودی ناشی از عدم تمایل برای پرداختن به این گونه از سوی سینما گران شد. آمار تولد فیلم های این گونه کاهش یافت؛ بخش خصوصی آشکارا تمایلی به سرمایه گذاری در این حوزه نشان نداده و کار کردن با بخش دولتی نیز محدودیت هایی به همراه داشت که مقبول طبع فیلم سازان شاخص این حوزه نبود. بقا این حال هنوز بودند کسانی که دل به این گونه داده و در هوای آن تنفس می کردند.

سینمای دفاع مقدس گونه ای ست خاص سینمای ایران؛ اگرچه نزدیکی هایی آشکار با ژانر فیلم های جنگی دارد؛ اما پاره ای شاخص مضمونی آن (همانند ایثار، ایمان، شهادت و…) که برگرفته از فرهنگ جهاد و که از دل آموزه های شیعی برآمده اند آن را با سینمای جنگی دیگر کشورها متمایز ساخته است.

تأکید معنایی بر مفاهیمی این چنین که در فرهنگ غیر ایرانی و غیر اسلامی نمونه ای نمی توان برای آن یافت، تفاوت هایی مبنایی را در این میان رقم زده است که می تواند سینمای دفاع مقدس را به یکی از گونه های اصیل سینمای ملی ایران بدل سازد که متضمن پیام شیعی و اسلامی برای دیگر کشورهای جهان است.

اما متأسفانه در داخل کشور پاره ای صاحب نظران با صرف نظر کردن از این ظرفیت ها بر این باورند که سینمای اجتماعی ایران بیش از سینمای دفاع مقدس می تواند معرف سینمای ایران در آن سوی مرزها باشد.

«کتاب سینمای دفاع مقدس؛ نگاهی از بیرون» که به کوشش محمد خزایی و توسط نشر ساقی منتشرشده تلاشی ست برای به چالش کشیدن چنین تصوری که سالهاست بر سینمای ایران سایه افکنده است.

کتاب حاضر شامل مجموعه نوشته هایی ست به قلم منتقدان و صاحب نظران غیر ایرانی درباره سینمای دفاع مقدس، سینمایی که به زعم مؤلف (گردآورنده مقالات) یکی از اصیل ترین گونه های سینمای ایران محسوب شده و می تواند شمایی از سینمای ملی ایران را ترسیم.

برخورداری از چنین دیدگاهی وقتی به تفاوت های مبنایی در مفاهیم بنیادین سینمای جنگ و سینمای دفاع مقدس بنگریم ، نکات جالب توجهی را به همراه خواهد داشت که در این کتاب قابل ردیابی ست. البته بدیهی ست که این تفاوت نگاه ها به نظراتی انجامیده که پاره ای از آن ها قابل پذیرش نبوده و نیازمند توضیح و تبیین است.
به هرروی خزایی معتقد است باوجود اهمیت سینمای دفاع مقدس، همواره درهای محافل سینمایی و جشنواره های جهانی به دلایل مختلف به روی آثار تولیدشده در این گونه بسته بوده است.

این کتاب با مقدمه ای از سوی مؤلف برای تبیین موضوع مورد بحث آغاز می شود و پس از معرفی کوتاهی از نویسندگان مقالات ارائه شده در کتاب، مخاطب خواننده نوشته هایی خواهد بود که از منظرهای مختلف سینمای دفاع مقدس را موردتوجه قرار داده اند.

«ایمان چگونه در جبهه فیلم برداری و نزد تماشاگر تلویزیون تجربه می شود»، «تیراندازی سربازان و تصویرسازان فیلم سازان»، «زبان و نمادهای جنگ در فیلم های ابراهیم حاتمی کیا» و «زیبایی شناسی، تکنیک ها و فناوری رزم در فیلم های جنگی»، «فیلم های جنگی ایران، سرگرمی و تبلیغات»، «سینمای جنگ ایران: هنر یادآوری رنج»، «مافنیست شهادت: شباهت ها و تفاوت های روایت فتح آوینی» و «تصاویر زنان در سینمای جنگ ایران، دشواری های بازنمایی» عناوین فصول گوناگون این کتاب را تشکیل می دهند.

ناگفته پیداست که خواننده این مقالات به روشنی به تفاوت های بسیار آشکاری میان نوع نگاه منتقدان داخلی و خارجی پی خواهد برد. شاید پاره ای از این مقالات دارای نگرش هایی جهت دارد و گاه ایده های مغرضانه نیز باشند اما درمجموع می توانند نشان دهنده دلایل عدم توجه کافی به سینمای ایران در این زمینه و بسته ماندن درهای جشنواره ها به روی سینمای دفاع مقدس باشند.

خزایی در انتخاب مقالات این کتاب رویکردی اتخاذ کرده که بازگوکننده رویکرد تخصصی پژوهشگران غربی به این حوزه و سهم برخی استادان و پژوهشگران ایرانی دانشگاه های خارجی در این رابطه است.

این پژوهشگران اغلب با رویکردی میان رشته ای و مبتنی بر نظریه ها و شیوه های روش شناسانه از منظر رشته هایی چون مطالعات فیلم و رسانه، مطالعات فرهنگی، انسان شناسی و جامعه شناسی به بررسی «سینمای دفاع مقدس» پرداخته اند.
این مقالات باوجود جهت گیری های سیاسی حاکم به ویژه در قبال موضوع مهمی همانند دفاع مقدس و تفاوت های مبنایی حاکم به نوع نگاه به این مقوله بازگوکننده این واقعیت است که برخلاف تصور برخی از صاحب نظران تنها سینمای اجتماعی ایران نیست که حائز اهمیت و خورند عرضه جهانی ست؛ بلکه سینمای دفاع مقدس نیز درصورتی که به لحاظ استاندارهای فنی و هنری در حد مقبولی قرار داشته باشد می تواند به عنوان نمایندگان سینمای ایران تصویری اصیل تر از پیام واقعی انقلاب ایران و آنچه در این سالها بر آن گذشته ارائه کند.

کتاب حاضر برای علاقه مندان سینمای دفاع مقدس اثری درخور اعتناست که می تواند افق هایی تازه و متفاوت برای نگریستن به این نوع آثار، پیش روی آن ها گشوده و با نشان دادن نوع نگاه منتقدان غربی به این سینما ،درکی چند سویه از آن برایشان به ارمغان بیاورد.