اخلاق در قرآن: مشکات (جلد سوم)

استاد در مباحث اخلاقی قرآن نیز طرحی نو برای دسته بندی موضوعی آیات دارند. بر این اساس، پس از طرح مباحث مقدماتی و فلسفی در باب اخلاق، اخلاق انسانیِ مورد نظرِ قرآن را در سه بخش اخلاق الهی، اخلاق فردی و اخلاق اجتماعی به بحث می گذارند. به این ترتیب، مجموع مباحث اخلاق در قرآن، در چهار بخش تدوین یافته است: بخش اول به مفاهیم و کلیات اخلاق ـ که همان مباحث مقدماتی است ـ می پردازد; بخش دوم اخلاق الهی را برمی رسد;1 بخش سوم درباره اخلاق فردی است که در جلد دوم گرد آمده; و بخش چهارم اخلاق اجتماعی را پژوهیده، که جلد سوم را به خود اختصاص داده است.

در بخش مفاهیم و کلیات، این مباحث مطرح شده است: اصول موضوعه در علم اخلاق (اصولی مانند اختیار و تأثیرپذیری انسان); ویژگی های مفاهیم اخلاقی; مفاهیم عام اخلاقی در قرآن; تفاوت نظام اخلاقی اسلام با دیگر نظام های اخلاقی; اساس ارزش اخلاقی در اسلام; عوامل کلی سقوط (هوای نفس، دنیا و شیطان).

در بخش اخلاق الهی مباحث زیبا و پرتأثیری درباره رابطه انسان با خدا، ارزش معرفت خدا و راه کسب آن، موانع معرفت (حس گرایی، تقلید، اعتماد به ظن، و علاقه افراط آمیز به مادیات)، و آثار روانی و رفتاری معرفت خداوند طرح شده است.

در بخش اخلاق فردی (جلد دوم کتاب) مباحثی ارزنده همراه با نظریاتی بدیع به چشم می خورد:

معنای رابطه انسان با خود: استاد در این قسمت، ابتدا به بررسی و نقد نظرات متفکران اسلامی در این باره می پردازند; برای نمونه نظراتی که این رابطه را به «رابطه روح با بدن» یا «رابطه من سفلی با من علوی» یا «رابطه من فردی با من اجتماعی» معنا می کنند. ایشان سپس نظر خود را که ایده تازه ای به شمار می رود طرح می فرمایند. در نظر استاد مقصود از رابطه انسان با خود، رابطه شئون و ابعاد نفس انسانی با یکدیگر است.

گرایش های اصلی نفس انسانی: چون اندیشمندان مسلمان یا غیر مسلمان در این باره نظر قاطعی ابراز نکرده اند، استاد طرحی ابتکاری و تازه ارائه می دهند که بر اساس آن، نفس به یک هرم سه بعدی تشبیه شده است. این ابعاد عبارتند از: بعد آگاهی و شناخت، بعد قدرت و توانایی (اراده)، و بعد محبت (دست کم حب نفس). البته ممکن است بعدها ابعاد دیگری کشف شود و به این سه بعد افزوده گردد.

هرکدام از این سه بعد با نفس انسانی و نیز با خداوند متعال نسبتی دارند; یعنی یک حالت جذب نفس به مبدأ هستی در آنها نهفته است که در صورت تکامل نفس، این حالت بیشتر درک می شود. این ابعاد سه گانه بر همدیگر نیز تأثیر و تأثر دارند.

در بخش اخلاق اجتماعی (جلد سوم کتاب) مهم ترین بحث ها از این قرارند:

کلیات بحث: نظر قرآن درباره جامعه گرایی و جامعه گریزی.

ملاک های کلی در اخلاق اجتماعی: مهم ترین این ملاک ها عبارتند از: عدل، احسان، تقدم مصالح معنوی بر منافع مادی.

خانواده: رابطه انسان با همسر و فرزندان و اعضای خانواده.

جامعه: در ضمن این بحث درباره مفهوم ولایت از نظر قرآن، مصادیق ممنوع ولایت از منظر قرآن، حضرت ابراهیم(علیه السلام) به منزله الگوی زیبای ولایت از نگاه قرآن گفتوگو می شود.

عدالت و ظلم: نقد نظریه های حقوق طبیعی و قرارداد اجتماعی در باب عدالت و ظلم، و ارائه و اثبات نظریه قرآن کریم در این باب.

مباحثی در باب اصلاح و افساد: معنا و مقصود از اصلاحات در قرآن.

آداب معاشرت اسلامی در قرآن.

بحث اخلاق بین المللی: مباحثی از قبیل احسان به غیر محارب، حق دفاع از خویشتن فردی و دینی، جهاد ابتدایی و شرایط و اهداف آن، با نظر به شبهات مطرح در این زمینه ها و پاسخگویی به آنها.

از جمله ویژگی های این کتاب آن است که بر ادله مورد اتفاق فریقین (شیعه و سنی) تأکید میورزد، و مدعاهای خود را با این ادله مشترک و مقبول میان همه مسلمانان اثبات می کند.