اسناد فضیلت مولا

عصر مأمون عباسی عصر شکوفایی تمدن اسلامی و تکامل اندیشه های کلامی و فلسفی بود. مأمون، زمامداری دانش دوست و دانشمند بود و دلبستگی های فرهنگی وسیعی داشت. در مجلس او مشکلات علمی و دینی مورد بحث و کنکاش قرار می گرفت. مباحثات او با دانشوران معروف و ذوق و علاقه مفرطی که در این راه از خود نشان می داد زبان زد خاص و عام است.
مأمون اظهار تشیع نمود و در دوران خلافت خود در اجرای سیاست ابراز تشیع، به اقدام های مختلفی دست زد از جمله مباحثاتی مدلّل و منطقی با علمای عامه داشت که به قول استاد شهید آیت اللَّه مرتضی مطهری «به قدری این مباحث جالب و عالمانه است که انسان کمتر می بیند که عالمی از علمای شیعه این جور عالمانه مباحثه کرده باشد».
او در این مناظره که در مرکز خلافت اسلامی(خراسان) بامتکلمان خوش ذوق و حاضر جواب و فقهای عامه درباره اولویت علی علیه السلام به خلافت داشت، پس از چند ساعت بحث و مجادله و بگو و مگو همه آن ها را محکوم و افضلیت علی علیه السلام را بر سایر صحابه مخصوصاً خلفای قبل از او به اثبات رساند.
هدف مأمون چه بود؟
انگیزه انعقاد چنین مجلسی از سوی مأمون چندان روشن نیست که بنا به مصالح سیاسی بوده، یا برای تظاهر به قبول برتری علی علیه السلام و یا از روی عقیده، یا مطرح کردن خود به عنوان زمامدار دانش دوست و منصف.
شاید غرض از برپایی چنین مجلسی، تقرّب جستن به امام علی بن موسی الرضا – علیه آلاف التحیه و الثناء – بود.
در هر صورت ایزد منّان در این گفت و شنود، آیات شریفه قرآن – که به اعتراف بزرگان سنّت در شأن امیرمؤمنان علیه السلام نازل شده – و نیز روایات نابی که از ناحیه پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله وسلم در فضیلت حضرت رسیده، از باب اتمام حجّت بر زبان او جاری ساخته است. چون ترجمه این مناظره راهگشا و سودمند به نظر می رسید، به ترجمه آن از کتاب «عقدالفرید»(1) اثر احمد بن محمد بن عبد ربّه قرطبی مروانی(م: 328ه) مبادرت ورزیدیم.(2)
گفتنی است که مناظره مأمون با چهل نفر از علمای اهل تسنن در منابع بسیاری آمده است. در پانوشت به برخی از آن ها اشاره می شود.
تا آنجا که از کتب تراجم و فهرست ها به دست می آید، تک نگاری هایی قبل از ما درباره این مناظره مفید وجود داشته که در ذیل به آن ها اشاره می کنیم:
ترجمه المناظره المأمونیه از محمد اسماعیل خواجوئی (م 1173 ه.ق)،
خلافت و امامت، از حسن مصطفوی.
مناظره مأمون الرشید، از مهدی فقیه ایمانی.
نگین حقیقت، از عبدالرحمن باقرزاده.
مناظره مأمون برگرفته از عیون اخبارالرضاعلیه السلام (بنگرید به: فهرست الفبایی کتب خطی، ص 553)
برای بصیرت بیشتر خواننده گرامی قبل از نقل مناظره، به شرح حال بسیار مختصر مأمون الرشید و یحیی بن اکثم پرداخته ایم.