حدیث عنوان بصری: ارزیابی سندی، تحلیل انتقادی نسخه ها و شرح متن

حدیث عنوان بصری از احادیث شاخص اخلاقی و عرفانی است و خصوصاً آیت‌الله سید علی قاضی طباطبایی رحمهُ‌الله عنایت خاصی به این حدیث داشتند و دیگران را به همراه داشتن و مطالعۀ مکرر این حدیث توصیه می‌کردند. ویژگی حدیث این است که مطالب را خیلی مرتب و زنجیروار آورده‌است. عباراتی که در این حدیث به صورت جامع آمده، در سایر احادیث نیامده‌است. مثلاً عبارت شاخصی در این حدیث هست که در جای دیگر اینگونه با صراحت بیان نشده‌است: «اگر کسی به تو گفت: اگر یکی بگویی ده تا می‌شنوی، بگو: اگر ده تا هم بگویی یکی نمی شنوی».

کتاب حاضر دو بخش است؛ بخش نخست که بیشتر کتاب را تشکیل می‌دهد، شرح متن حدیث است و همت ما در این بخش بر حل چالش‌ها و مشکلات معنایی آن است. مثلاً عبارتی از حدیث این است: «وَ اهْرُبْ مِنَ الْفُتْیا هَرَبَک مِنَ الْأَسَدِ وَ لَا تَجْعَلْ رَقَبَتَک لِلنَّاسِ جِسْراً»؛ یعنی از فتوی دادن بگریز همان گونه که از دست شیر می گریزی، و گردن خود را پل برای مردم قرار مده؛ این عبارت منافات دارد با این همه اجتهادی که انجام می‌شود و منافات دارد با احادیث دیگری، نظیر اینکه امام به ابان‌بن‌تغلب فرمود: بنشین و فتوا بده. به نظر من جمع دو مطلب این است که امام می‌خواهند بفرمایند خودت را کسی ندان و انانیت نداشته باش و تنها بگو از قرآن و روایات اینطور فهمیدم، نه اینکه برای اجتهاد تلاشی نکنی. ضمناً برای کسانی که حوصلۀ مطالعۀ تفصیلی ندارند، گزیدۀ نکات محتوایی هم در انتهای فصل اول آمده‌است.

در بخش دوم که بخش کوچک کتاب است، بررسی سندی حدیث انجام شده‌ است. برای بخش دوم در میان رجال حدیثی سنی و شیعه جست‌وجو کردم و کسی را به این نام (عنوان بصری) نیافتم؛ حتی کسانی را که نامشان با او مشابهت داشت، بررسی کردم، اما آن‌ها بنا بر قرائن تاریخی نمی‌توانند همان «عنوان بصری» باشند. پس از حیث رجالی، این حدیث، حدیث معتبری نیست؛ اما از حیث محتوایی بکر است و این حدیث مطابق با قرآن، مسلمات حدیثی و عقل است. بزرگانی چون شهید ثانی نیز این حدیث را تلقی به قبول کرده‌اند. همچنین بسیار بعید است که چنین نثری از غیر امام‌صادق علیه‌السلام صادر شده باشد.