اخلاق بندگی

اخلاق بندگی یا بایسته های ارتباط با خداوند، زیربنایی ترین اساس تغییر بینش نسبت به موضوعات اخلاقی است و خودکنترلی به عنوان ویژگی اساسی توصیه های اخلاقی، نسبت وثیقی با این قسم از اخلاقیات اسلامی دارد. اخلاق الهی تنها بیان اقتضائات عبودیت و بندگی نیست، بلکه بنا نهادن رفتارهای انسان در همه عرصه های زندگی فردی و اجتماعی، بر پایه بینش برآمده از تمرین بندگی و تعمیق عبودیت است. از این رو می توان بنیان اخلاق اسلامی را در اخلاق الهی جستجو کرد و با ترویج صحیح و عالمانه آن، موجبات نشر معارف و کاربردی شدن آموزه های دین را در عرصه عمل فراهم آورد.
اخلاق بندگی در دو بخش تنظیم شده است: در بخش اول در بیست درس به اخلاق الهی پرداخته شده است و در یک سیر منطقی و علمی بر اساس فرآیند رشد معنوی انسان، از معرفت تا بررسی برخی عبادات از منظر اخلاق الهی، به طرح مباحث درسی پرداخته شده است. طرح مباحث با بیانی روان و علمی و توجه به کاربردی بودن آنها و بیان راهکارها، همواره در اثنای نگارش این دروس مد نظر بوده است. بخش دوم کتاب نیز در بردارنده مباحث ارزشمند در باب کلیات دانش اخلاق است؛ مباحثی همچون تعریف اخلاق، دانش اخلاق، بیان نیاز به علم اخلاق، تبیین چیستی اخلاق اسلامی، رابطه اخلاق و دین و … از مباحثی است که در بخش نهایی این کتاب طرح و تبیین شده است.
محتوای این کتاب بر پایه استناد به منابع وحیانی و میراث روایی شیعی پی ریزی شده است و در بیشتر مباحث، از اِات قرآن کریم و منابع اصیل روایی مانند کافی، کتاب من لا یحضره الفقیه، نهج البلاغه و دیگر منابع روایی شیعه در قرون اولیه، نکاتی ارزشمند استخراج شده است. همچنین تلاش شده تا مباحث بر اساس الگوی کتاب درسی نگارش، و از عناصر آموزشی چون اهداف، پیش سازمان، چکیده درس، پرسش و تمرین جهت آموزش بهتر و ایجاد انگیزه و رغبت فراگیران بهره گرفته شود.

از آنجایی که توجه به نیازمندی های گوناگون و برآورده کردن استعدادها و توان رسیدن به امور لازم و مطلوب در انسان، ایجاد امید می کند و محرک و مشوق او به فعالیت های گوناگون مادی و معنوی می شودر طرف مقابل و او را همواره در جهت کمال قرار می دهد، بنابراین رجاء به حالت نفسانی امید و امیدواری خوشایند گفته می شود. این حالت بر اثر تصور یا اطمینان از حصول امر خوشیایند حاصل می شود. ولی انسان معمولا به عوامل و شرایط پدیدآورنده آن امر خوشایند نیز امیدوار می شود، برای مثال کسی در بیابان خشک راه گم می کند و به شدت تشنه می شود. او در جستجوی آب برمی آید. در این حالت زمانی امیدوار می شود که تلاش او به نتیجه برسد و تشنگی او برطرف شود. همچنین وقتی متوجه می شود که نیروهای کمکی در صدد کمک او هستند، به نیروهای کمکی امیدوار می شود. حالت امید وقتی پدید می آید که انسان، احتمال به دست آوردن امری خوشایند را بدهد، یعنی شرایط و امکانات را برای رسیدن به آن چیز آماده ببیند. بنابراین امید انسان به آگاهی ها و تجارب او درباره مطلوب بودن امور و توانایی های خود و شرایط و امکانات بستگی دارد.
پس رجاء و امید، حالتی درونی، برای رسیدن به انواع کمالات، است. ولی چنانچه این حالت از اعتدال خارج شود، ممکن است او را از توجه به موانع و تحصیل شرایط رسیدن به مطلوبش غافل کند و با خیال پردازی او را از رسیدن به مطلوبش متوقف گرداند؛ چنان که در طرف مقابل نیز حالت خوف و نگرانی از رسیدن به امر نامطلوب به طور وسیع، او را از فعالیت باز می دارد…