مجموعه آثار ۵: حقوق جهانی بشر و کاوش های فقهی

طرح موضوع حقوق بشر، با پیدایش انسان، ازدیاد نسل، تشكیل اجتماعات همراه با ظهور علم و صنعت و مفاهیم جدید، ترادف زمانی دارد. در ابتدای ظهور انسان، به لحاظ تعداد جمعیت و وسعت كره زمین، ضرورت طرح موضوع حقوق بشر، هم‌چون تعریف خود انسان، كم‌اهمیّت بوده است، ولی با افزایش جمعیت و تشكیل جوامع مختلف، مفهوم بشر و حقوق مربوط به او، مورد توجه دانشمندان و حقوق‌دانان قرار گرفته است. شاید رتبه وجودی و میزان رسالت و وظایف انبیاء در طیّ تاریخ هم با این موضوع مرتبط باشد. پیامبر اسلام خاتم انبیاء (ص)، معادلاتِ حقوقیِ انسان‌ها را برای زمان خود تا قیامت ارائه نموده، معتقد است كه این قوانین به نحوی با ذات انسان و هدف‌گیریهای مبدع اصلی سازگاری دارد. در بخش حقوق جهانی بشر این مجموعه، استاد محمدتقی جعفری با جهان‌نگریِ خاصِّ خود، ضمن تعریف مفهوم انسان و بشر در ازمنه مختلف، به حقوق و تكالیف او در ارتباط با دیگران و حق تعالی میپردازد. او نخست اعلامیه حقوق جهانی بشر سازمان ملل و دیگر اعلامیه‌هایی را كه در نهایت به این اعلامیه منجر میشود، به دقت بررسی نموده و پس از بیان انگیزه‌های تدوین آن، با مراجعه به آیات قرآنی و روایات، حقوق بشر از دیدگاه اسلامی را ارائه میكند.

ایشان در بخش اول این مجموعه میكوشد كه اثبات كند حقوق شش‌گانه یادشده از دیدگاه اسلامی، امری ذاتی بوده، كرامت و شرافتِ ذاتیِ انسان‌ها، چنین حقوقی را برای او الزام‌آور مینماید. وی در مقایسه حقوق جهانی بشر از دیدگاه اسلام با اعلامیه حقوق جهانی بشر از دیدگاه غرب، موادی جامع و پویا را ارائه میكند و در قسمت‌هایی از این مجموعه، به صورت مفصّل نشان میدهد كه حقوق جهانی بشر سازمان ملل نتوانسته است برای مواد ارائه‌شده، شاخص‌های مبنایی را به اثبات برساند.

بخشِ بعدیِ اثرِ حاضر، شامل كاوش‌های فقهیِ نویسنده است. او نخست تعبّد و تعقل در فقه اسلامی را از دیدگاه جدید و بدیع مورد بررسی قرار میدهد و معتقد است كه بر خلاف تصور عامیانه، تعبّد، مبتنی بر تعقل است. ایشان ابتدا دو مفهوم تعبّد و تعقل را تعریف نموده و میگوید: «هر اندیشه‌ای كه با پیروی از اصول و قوانین ثابت‌شده به جریان بیفتد، تعقل نامیده میشود».

به اعتقاد او: فقه اسلامی برای مدیریتِ حیاتِ دنیوی و اُخرویِ آدمی در مسیر به ثمر رساندنِ شخصیتِ رو به كمالِ او وضع شده است.

در بخش‌های پایانی این مجموعه، چند اصل و قاعده مهم فقهی كه در جوامع فعلی مورد نیاز است، بررسی و تحلیل شده است: اصول و قواعد فقهی، ‌قاعده لا ضرر و ضرار، طهارت اهل كتاب، ذبایح اهل كتاب، حلّیّت و حرمت گوشت انواع حیوانات، عدم انحصار زكات در مواد نُه‌گانه، حرمت سقط جنین، كیفر سرقت، مسئولیت مدنی ناشی از جُرم كودكان بزهكار، امر به معروف و نهی از منكر، و در پایان، حقوق حیوانات در اسلام، از جمله موضوعات مهمی هستند كه از دیدگاه ایشان ارائه شده است.

این مجموعه نشان میدهد كه چگونه میتوان جهان‌بینی قرآن كریم را كه همان گزاره‌های هستیشناسانه است، در قواعد حقوقی و فقهی كه همان گزاره‌های هستی است، در نظر گرفت. چه، بیش‌تر آیات قرآن، مربوط به آیات جهان‌بینی و درصد كمی از آن، مربوط به آیات حقوقی و فقهی است.

محمدتقی جعفری با گستره ذهنی و مطالعات وسیع و دقت نظر خود، توانسته است حقوق و فقه اسلامی را از عینك جهان‌بینی و جهان‌نگریِ قرآن ارائه كند و استفتائات و پاسخ‌های ایشان، این روش بدیع و اسلامیِ ایشان را نشان میدهد.