عرفان نظری

عرفان در لغت به معنای شناخت، آشنایی، آگاهی و معرفت است، ولی در اصطلاح به معرفتی فراتر از معرفت های سطحی اطلاق می گردد که با کشف و شهود و از طریق سیر و سلوک و طی منازل و رسیدن به مقامات به دست می آید. عرفان یکی از مهم ترین حوزه های فکری و فرهنگی اسلام است و از همین رو بزرگانی به آن پرداخته و آثاری در خور به یادگار نهاده اند. اهمیت این حوزه از آن روست که در متن آیات، روایات و ادعیه اهل بیت علیهم السلام مایه های عرفان ناب اسلامی، بسیار است و عرفان نظری و عملی هر دو با مایه های اصیل اسلامی پدید آمد و رشد کرده اند، گرچه برخی از مباحث آنها نیاز به نقد و اصلاح و تکمیل دارد.
در این کتاب مفاهیم، مقوله‌ها، تعابیر و مباحث عرفان نظری تعریف و تشریح گردیده است. نگارنده در فصل اول عرفان را تعریف کرده و این نکته را متذکر می‌گردد که عرفان اسلامی بر یک سلسله اصول و مبانی استوار گردیده که خدای سبحان از حیث اسماء و صفات و مظاهر، احوال مبدأ و معاد و حقایق عالم بخشی از آن‌هاست. وی از عرفان عملی و نظری به عنوان دو شاخه اصلی عرفان سخن به میان آورده که شناخت مراحل سیر و سلوک و طی کردن منازل و مقامات آن در حوزه عرفان عملی قرار دارد. تفاوت عرفان نظری با فلسفه و کلام و عرفان عملی با اخلاق مبحث دیگری است که نویسنده بدان پرداخته به مخاطبان نشان می‌دهد که این‌ها در عین تفاوت‌های شکلی و محتوایی با یکدیگر به طرق مختلف هدف و مقصود معینی را دنبال می‌کنند. مؤلف در فصل دوم راجع به عرفان و تصوف، مایه‌های عرفان اسلامی، رابطه عرفان با علوم دیگر، رابطه عرفان و فلسفه و تعامل و دادوستدی که این دو علم با هم دارند و نیز ارتباط میان عرفان و تفسیر و حدیث سخن می‌گوید. نویسنده در فصل سوم به معرفی شرح حال، خصوصیات و سرگذشت عرفای اسلامی از قرن دوم هجری تا سده دهم پرداخته که در میان آن‌ها ابراهیم ادهم، بایزید بسطامی، منصور حلاج، شیخ ابوالحسن خرقانی، عین‌القضاه همدانی، شیخ فریدالدین عطار، محیی‌الدین ابن‌عربی و مولوی دیده می‌شود. وی در فصل بعد رشته سخن را به مطالعه و بررسی عرفان عملی، سفرهای عرفانی، منازل و مقامات سلوک، درجات عرفان و تمرین‌هایی که سالک بایستی انجام دهد، دنبال می‌کند. نگارنده از وحدت شخصی وجود با عنوان مهم‌ترین مبحث عرفان نظری یاد کرده و اطلاقات وجود، انواع حیثیات و حیث تقییدی را تعریف و آن‌ها را دسته‌بندی می‌کند. تمثیل‌های و تمسک‌‌های عرفا برای درک وحدت شخصی وجود نظیر مثال به صورت آینه، موج و دریا، شراب و جام و سایر تمثیل‌ها در مبحث بعد گنجانده شده و مؤلف در پایان درباره دلایل عرفا در باب وحدت شخصی وجود، ظهور و تجلی و مراتب و تعیّنات، انسان کامل و ویژگی‌ های آن بحث می‌کند.
در هر فصل نیز برای آشنایی، گزیده ای از عبارات کتب عرفانی نیز در پاورقی و یا متن ارائه شده است.

مراتب و تعیّنات
در بحث ظهور و تجلی آشکار شد که ظهور، یعنی «صیروره المطلق مقیدا»؛  بدین معنا که مطلق به اراده و مشیت خود معین و مقید شود و کمالات که مندرج در ذات حق است، بدون کثرت و به نحو بساطت از کمون درآید و بروز کند و آنچه قابل این کمالات اسما و صفاتی است، اعیان ثابته (ماهیت در علم خدا) است که محل تجلی و ظهور آن کمالات است.
حرکت از آن مرتبه غیب الغیوب به این ظهور در اعیان موجودات، حرکت از مقام ذات است به مقام اسما و صفات و سپس به اعیان ماهیت در علم حق و سرانجام به عالم عقل و مثال و طبیعت و عرفا این مراحل را مرتب و تعینات حق نامیده اند. برای توضیح این مراتب می باید از مرتبه ذات حق آغاز کرد تا به پایین ترین مرتبه ظهور که عالم ماده و طبیعت است، رسید و عرفا نیز همین مسیر را طی کرده اند. آنام گاه این مراحل را به مقامات و در مواردی نیز به مراتب و تعینات تعبیر نموده و گاه نیز مراتب را پنج و در مواردی نیز شش یا هفت و یا بیشتر دانسته اند. شاید بتوان این مراتب را چنین مطرح کرد: