بهروزرسانی: شهریور 98
درستنویسی واژهها و رعایت قوانین دستور زبان در نوشتههای علمی، مذهبی، داستان و غیر داستان و حتی یک نامه معمولی، از عوامل مهم در ارزش و اعتبار این نوشتهها است؛ فرقی نمیکند که زبان فارسی یا انگلیسی یا زبانی دیگر باشد. خواننده بهمحض اینکه با غلط املایی، عبارات یا جملات مغلق، پیچیده یا مبهم و یا با نادرستی گرامری روبهرو میشود، درباره ارزش و اعتبار نوشتار دچار شک و تردید شده، نسبت به کل موضوع بیاعتماد میشود و حتی رشته بحث در ذهنش گسسته میشود. ازاینرو، در امر پژوهش و نشر، شیوه نوشتن و رعایت املای صحیح واژهها، نگارش مناسب و توجه به ساختار زبانی، روانسازی و زیباسازی جملات اهمیت فراوانی پیدا میکند و یکی از نقشهای بسیار مهم در این امور، به ویراستاران اختصاص مییابد. بهمنظور همراهی با نویسندگان و ویراستاران محترم، شیوهنامهای تهیه شده تا یاریرسان این عزیزان باشد.
پیشویرایش
نویسنده مسئول اصلی اتقان علمی و طراحی ساختاری متن است. نویسنده با همکاری نماینده انتشارات کتاب جمکران قبل از شروع مراحل تولید، موظف است نسبت به تحویل مرتب و سالم متن اقدام نماید. موارد زیر باید قبل از تحویل متن به نشر مورد دقت و تأیید قرار بگیرد:
تنظیم تمام واحدهای پیش از متن: مشخصات حقوقی کامل نویسنده (فرم اطلاعات مؤلف)، مقدمه و پیشگفتار (در صورت نیاز)؛
تنظیم متن: تنظیم تمام پاورقیها و ارجاع و به همراه تنظیم کتابنامه بر اساس شیوهنامه نشر در انتهای کتاب، ارائه متن کتاب بهصورت ساده و بدون هیچگونه صفحهآرایی (معیار تحویل کتاب Paste: Keep Text Only خواهد بود) و همراه با فهرستگیری، تحویل یکپارچه متن در یک فایل؛
اعلام موارد مورد نیاز برای پس از متن: نمایههای موضوعی و کتابنامه.
تذکر: درصورتیکه نویسنده محترم نسبت به انجام مراحل فوق که وظیفه اوست ناتوان باشد، هزینه انجام مراحل فوق جداگانه محاسبه خواهد شد.
تذکر: قبل از شروع کار در صورت نیاز یا به تشخیص مجموعه، نویسنده باید با ویراستار کار حداقل در یک جلسه جهت جمعبندی نکات ویرایشی صحبت کند و در مدت ویرایش به ابهامات و سؤالات احتمالی ویراستار پاسخ دهد. ویراستار با توجه به حجم کار و توافق با مجموعه نشر موظف است کار رو در چند مرحله به مجموعه تحویل دهد؛ نویسنده میتواند متن را در هر مرحله بررسی نماید.
تذکر: قبل از چاپ اثر، نویسنده باید ماکت نهایی ویرایش و نمونهخوانی شده را ملاحظه و چنانچه در رابطه با کار نظری دارد، مجموعه را در جریان نظرات خود قرار دهد.
تذکر: نگارش آیات، روایات و اشعار علاوه بر اطمینان از صحت آدرسدهی آنها توسط نویسنده، باید بر اساس سایت تنزیل tanzil.ir باشد و همچنین در ترجمه، مبنا ترجمه آیتالله مکارم شیرازی است، مگر اینکه مترجم شخص نویسنده باشد.
تذکر: اعرابگذاری عبارتهای حدیثی بر عهده نویسنده و در صورت ناتوانی نویسنده با ویراستار علمی است و هزینه آن جداگانه محاسبه میشود.
ویرایش
ویرایش به سه گونه تقسیم میشود: فنی، زبانی و محتوایی. اگر گونههای دیگری از ویرایش وجود داشته باشد، در زیرمجموعه همین سه نوع قرار میگیرد. در انتشارات کتاب جمکران، ویرایش جدید کتاب «آموزش ویراستاری و درستنویسی» نوشته آقای حسن ذوالفقاری بهعنوان مبنای دستور خط و آیین ویرایش و درستنویسی ملاک عمل قرار میگیرد. تمام موارد مطرح در کتاب بهجز چند مورد خاص و جزئی که در ادامه خواهد آمد باید توسط نویسندگان و ویراستاران محترم تأمین و اجرا شود.
ویرایش نگارشی، صوری یا فنی: مواردی که به نوشتار جزئی متن و کلمات مربوط میشود و به نقش کلمات در جملات کاری ندارد و نگارش متن را بررسی میکند. این ویرایش شامل موارد زیر میشود:
- درستنویسی واژگان و اصلاح غلطهای نگارشی؛
- یکسانسازی رسمالخط و نگارش واژهها؛
- کاربرد درست و مناسب علائم سجاوندی (نقطه، ویرگول، نقطهویرگول و …)؛
- رعایت جدانویسی و پیوستهنویسی کلمات؛
- رعایت و اصلاح فاصله و نیمفاصله بین کلمات؛
- عددنویسی درست عددها و ارقام و تاریخها؛
- تنظیم درست نقلقولها؛
- کنترل اندازه و قلم حروف و یکسانسازی آن.
تذکر: درباره املا و نگارش کلمات، معیار ما کتاب « فرهنگ املایی خط فارسی براساس دستور خط فارسی مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی» به کوشش علیاشرف صادقی و زهرا زندیمقدم است.
ویرایش زبانی: به نحوه تنظیم گفتار و زبان و ادبیات متن توجّه میکند. در این ویرایش فارغ از نگارش و املای کلمات به بررسی درستی و معیار بودن جملات پرداخته میشود. این نوع ویرایش شامل موارد زیر است:
- بررسی دستور زبان نگارشی در کل متن؛
- بررسی واژهگزینی؛
- استفاده از واژگان و عبارتهای مناسب؛
- معادلسازی اصطلاحات؛
- فارسیسازی کلمات و گزینش برابرهای مناسب؛
- اصلاح جملات بر اساس معیارهای دستور زبان؛
- توجه به روانسازی، رسایی و شیوایی جملات؛
- تبدیل جملات و عبارتهای محاورهای به نوشتاری و علمی؛
- برطرف کردن تناقضهای معنایی و منطقی جملات؛
- توجه به زمان و نهاد فعلها؛
- استفاده از جملات کوتاه و تبدیل جملات طولانی چندخطی به جملات کوتاه؛
- حذف موارد حشو و تکراری؛
- افزایش عناصری که در بهبود زبان متن لازم به نظر میرسد و حذف موارد زائد.
تذکر: در ویرایش زبانی هر اثر به موارد زیر باید بسیار دقت نمود:
- جمله جایگزین، مفهوم و معنای جمله نویسنده را برساند.
- جمله جایگزین باید روانتر و سادهتر از جمله خود نویسنده باشد؛ در غیر این صورت، حق تغییر ندارد.
- جملات علمی به حالت محاوره تبدیل نشود
- برخی از واژگان متن جزء هویت کتاب است و نمی توان با فارسیسازی، آن را تغییر داد. در واقع، با تغییر این واژه، هویت کتاب از بین میرود؛ بنابراین، ویراستار در مورد واژههایی که هویت کتاب به آن وابسته است و یا در آن حوزه علمی، جزء اصطلاحات اصلی آن است، مجاز به حذف یا تبدیل آن نیست.
- در ویرایش، اصل بر این است که هر گاه درباره اصلاح مورد یا مواردی به شدت تردید داشتید، به آن دست نزنید.
- ویراستار در ترجمه متون عربی در حوزه ویرایش زبانی ورود پیدا نکند.
تذکر: فقط با خودکار قرمز ویرایش کرده و به هیچ وجه از خودکار آبی، سبز، مداد و … استفاده نکنید.
ویرایش علمی و محتوایی: این نوع ویرایش، پیشرفتهترین نوع ویرایش است که در آن ویراستار وارد حوزه تخصصی و علمی ویرایش متن میشود. این موضوع با نظارت نماینده محتوایی ناشر، توسط ویراستارهای علمی که به موضوع اشراف دارند، انجام خواهد شد.
نکته مهم: در همه مراحل ویرایش، احترام به متن و ادبیات نویسنده بسیار مهم است؛ بنابراین باید از حذفهای بیجا و دخل و تصرفهایی که به متن نویسنده و معنای جملات و یا ادبیات نویسنده ضرر میزند، اجتناب شود. وظیفه ویراستار، درستنویسی نگارشی، روانسازی، فارسیسازی، زیباسازی و ارتقای متن است؛ اما در مواردی که ویراستار برای بهبود زبان و ادبیات متن، نیاز به تغییرات اساسی را ضروری میداند، باید پیشنهادهای خود را بهصورت Comment در حاشیه متن قرار دهد.
- توجه به محتوای متن و ترتیب منطقی جملات و پاراگرافها؛
- مستندسازی مواردی که نیاز به استناد دارد، از جمله آیات و روایات و نقلقولهای مستقیم؛
- برطرف کردن تناقضهای علمی و محتوایی در کل اثر؛
- ارتقای محتوای متن و زیباسازی جملات؛
- تنظیم و یکسانسازی ارجاعات بهصورت پانویس/ پاورقی و پینوشت؛
- تنظیم فهرست منابع و کتابنامه و تطبیق[1] آن با ارجاعات داخل متن؛
- تنظیم فهرست مطالب؛
- تنظیم جدولها، نمودارها، نقشهها، تصاویر و شمارهگذاری آنها؛
- توجه به تیترها و عنوانبندیها و شمارهگذاری آنها؛
- پاراگرافبندی و سطربندی مناسب متن.
ویرایش ترجمه: این نوع ویرایش باید توسط ویراستار آشنا به متن مبدأ و آشنا به اسلوب ویرایشی در حدّ نمونهخوانی انجام بشود.
نکته: مواردی از کار پردازش و ویرایش متن که باید توسط نویسنده و قبل از ارجاع به ویراستار انجام شود در ادامه مشخص خواهد شد.
ویراستاران و نویسندگان و همکاران محترم باید از نرمافزار فارسیساز صفحهکلید استانداردی که توسط نشر تأیید شده است، استفاده کنند.
ویراستار در هر یک از مراحل کار باید با توجه به حجم متناسب با آن کار، چندین صفحه را بر حسب توافق با مجموعه، ویرایش و ارسال کند. این متن در اختیار مؤلف اثر هم قرار خواهد گرفت.
در چک کردن روایات و احادیث و اعرابگذاری آن از برنامه معتبر جامعالأحادیث نور کمک بگیرید وگرنه
کلیه مراحل ویرایش و نمونهخوانی بر روی فایل word انجام میشود و ویراستار و نمونهخوان موظف به استفاده از حالت track changes هستند.
نمونهخوانی
بعد از انجام مرحله ویرایش که با همکاری نویسنده و ویراستار و تأیید متن توسط نماینده محتوایی انتشارات انجام خواهد شد، متن نهایی برای نمونهخوانی با نظر نماینده محتوایی انتشارات به ویراستار یا شخصی دیگر تحویل داده میشود. وظیفه نمونهخوان در این مرحله بررسی موارد ذیل است:
- دستور زبان نگارشی در متن؛
- واژهگزینی؛
- معادلسازی و فارسیسازی کلمات؛
- بررسی خطاهای زبانی و دستوری؛
- تبدیل جملات و عبارتهای محاورهای به نوشتاری و علمی؛
- زمان و نهاد فعلها؛
- کنترل استفاده از جملات کوتاه و تبدیل جملات طولانی چندخطی به جملات کوتاه؛
- کنترل حذف موارد حشو و تکراری؛
- کنترل افزایش عناصری که در بهبود زبان متن لازم به نظر میرسد و حذف موارد زائد؛
- نشانهگذاریها و علائم سجاوندی؛
- پیوسته و جدانویسی کلمات؛
- آوانویسی، عددنویسی و عبارتهای عددی؛
- نقلقولها؛
- شیوه ارجاعاتی برونمتنی در پاورقیها؛
- شیوه تنظیم کتابنامه.
نکته: هزینههای اضافی نمونهخوانی که از طرف ویراستار اهمال شده است بر عهده ویراستار خواهد بود.
کلمهخوانی یا برعکسخوانی
در این مرحله کنترل نهایی غلطهای نگارشی به صورت کامل بر عهده کلمهخوان خواهد بود. کلمهخوان، متن کتاب را از انتها به اول خواهد خواند و تمام واژگان را بر اساس املای کلمات بررسی خواهد کرد. در صورت مشخص شدن اشتباههای ویرایشی و غیرنگارشی، نمونهخوان موظف به اصلاح نیست و باید صرفاً به مجموعه اطلاع بدهد.
بازنگری
پس از اعمال اصلاحات کلمهخوانی، ماکتی برای بازنگری تهیه و به بازنگر حواله میشود. در این مرحله بازنگر موظف به خواندن کامل کتاب و کنترل موارد ذیل است:
- کنترل آیات و روایات؛
- یکدست و روان بودن نوشتار؛
- کنترل نقلقولها؛
- کنترل ارجاع منابع؛
- تطبیق کتابنامه با پاورقی؛
- کنترل وظایف کلمهخوان و نمونهخوان
- بررسی نکات مربوط به مرحله صفحهآرایی؛ فهرست مطالب، سرصفحهها و سرفصلها، فرورفتگی نقل قولها، مشخص شدن تیترها و عناوین، تیره شدن آیات و کلام معصوم، ایتالیک شدن نامهای مورد نیاز، اعمال درست حالت متن، نقل قول، تیتر، پاورقی و …
بازبینی نهایی
در این مرحله اعضای شورای ویرایش بهعنوان نظارت بر کار تمام مرحلههای قبلی، بار دیگر کار را کنترل و برای چاپ آماده و نهایی میکنند.
[1] . کتابهایی که در مرحله تجدید چاپ، دسترسی به نویسنده آنها وجود ندارد، در صورت نیاز به اصلاح و تنظیم کتابنامه، از نسخه معیار موجود در بازار باید استفاده شود. تشخیص نسخه معیار با همکاری ویراستار و شورای ویرایش خواهد بود.
برای مطالعه بیشتر
شیوهی املای فارسی از ابتدای کتابت خط فارسی با حرف الفبای کنونی تا امروز، تابع الگویی معیار نبوده است و دبیران، کاتبان و نسخهپردازان، بر اساس قواعد و اصول تعریف شدهی خاصی به کتابت نپرداختهاند و شاید حساسیت جامعهی امروز به یک شیوهی خاص وجود نداشته یا حداقل گزارش نشده است. دکتر ناصر نیکوبخت در این کتاب تلاش میکند تا به «مبانی درستنویسی» و ارائهی معیاری برای زبان فارسی نزدیک شود.
خواندن کتاب ویرایش از زبان ویراستاران میتوانید از تجربهٔ ویراستارانی بهرهمند شوید که سعی میکنند با هنجارها و معیارهای جهانی کار کنند. برای مثال، در این کتاب به ویرایشگران آثار خلاق رهنمود داده میشود که چگونه مهارتها و تجربهها را در خدمت اثر بهکار بگیرند و در اعتلای متن بکوشند، با همان لحن نویسنده ویرایش کنند، با اندیشهٔ او بیندیشند و سعی کنند به دیدگاههای او دست یابند و از منظر این دیدگاهها بنگرند؛ و اگر جز این کنند، با پدیدآورنده رودررو میشوند و رابطهٔ میان آنها به رابطهای نامولد تبدیل میشود و به تنزل ارزشهای کتاب میانجامد.
ویراستاران همواره با مسئله درست و غلط در زبان سروکار دارند و از همین رو نیازمند مرجعی راه نما در این زمینه اند. دست نامه ی ویرایش مرجعی کاربردی برای پاسخگویی به پرسش ها و نیازهای ویراستاران و عموم علاقه مندان زبان فارسی است.
مدخل های این فرهنگ چند دسته اند: غلط های املایی؛ غلط های دستوری؛ تحریف های واژگانی؛ حشو؛ املاهای گوناگون؛ واژه های هم آوا؛ واژه های هم نگاشت.
در تالیف این فرهنگ بنا بر ایجاز گذاشته تا خواننده در کوتاه ترین زمان پاسخ پرسش خود را بیابد. از همین رو توضیحات هیچ مدخلی از چند سطر تجاوز نمی کند.
بهروز صفرزاده، مولف کتاب، از ویراستاران و فرهنگ نویسان با سابقه است و سالها با موسسه لغت نامه ی دهخدا و فرهنگستان زبان و ادب فارسی همکاری و در تالیف فرهنگ بزرگ سخن مشارکت داشته است.
غلط ننویسیم با عنوان فرعی «فرهنگ دشواریهای زبان فارسی»، کتابی است در قالب فرهنگ لغت، از ابوالحسن نجفی زبانشناس، نویسنده، مترجم و پژوهشگر برجستهٔ معاصر که دربارهٔ غلطهای رایج در زبان فارسی نوشته شدهاست.